Kishkinda Kanda publication underway…
The artist has done a fantastic job yet again! The work for Sundar Kanda had been delightful. I thank him from my heart for illustrating the new book too.
“Ask, and it will be given to you; seek, and you will find; knock, and it will be opened to you.” (Matthew 7:7)
In praise of my Hanumanji and the dear Lord who is the Ocean of Compassion.
Kishkindha Kanda getting ready…the first look!
“Quo Vadis, Domine?” Whither Goest Thou Lord?
Take me with you always…a speck of dust clinging at your beautiful feet. What majestic sights you show me all the while!
Josh Groban’s beautiful lyrics are the best to denote my feelings: (Thank you Kathu for making me listen to this!)
You Raise Me Up
Kahayi reechpati sunu Hanumana/ Ka chup saadhi rahehu balvana//
Pavan tanay bal pavan samana/ Buddhi bibek bigyan nidhana//
The king of bears Jambavan then spoke thus: ‘Listen, Hanuman! Why are you so silent?’
‘You are the son of the Wind God and equal to him in strength! You are the epitome of intelligence, wisdom and knowledge!’
Note: Due to a curse in his childhood (when he annoyed sages due to his great powers and naughtiness) Hanuman was supposed to be forgetful of his immense powers until he was reminded by somebody.
**
Kavan so kaaj kadin jag maahim/ Jo nahim hoyi taat tumh paahim//
Ram kaaj lagi tav avatara/ Sunatahim bhayavu parbatakara//
‘Is there any insurmountable task in this world, that you cannot accomplish with ease?’
‘In fact your birth purpose is to carry out the assignment of Lord Ram!’ Hearing these words, Hanuman grew into the size of a mountain!
**
Kanak baran tan tej biraaja/ Manahu apar girinh kar raja//
Simhanaad kari barahim baara/ Leelahim naghavu jalanidhi khaara//
His hue was golden; his body’s radiance was mind boggling; he looked like another Sumeru-the king of mountains!
Hanuman let out a series of lion- like roars! He said, ‘Even as child’s play, I can cross this ocean easily!’
**
Sahit sahay Ravanahi maari/ Aanavu iham trikut upaari//
Jambavant mai poochavu tohi/Uchit sikhavanu deejahu mohi//
‘I can kill Ravan and all his followers, uproot Trikuta Mountain and bring it back here!’
‘Hey Jambavan! Tell me what I am supposed to do!’ (Please guide me!)
**
Etana karahu taat tumh jaayi/ Sitahi dekhi kahahu sudhi aayi//
Tab nij bhuj bal Rajeevanaina//Kautuk laagi sangh kapi sena//
(Jambavan said) ‘Hey son! Just go and see Sitaji, and return with her news.’
The lotus eyed Lord shall kill Ravan with his own hands and reclaim Janakiji. He is taking the monkey army with him as a part of his Leela.
**
Kapi sen sangh sanghari nisichar Ramu seetahi aanihaim/
Trailok paavan sujasu sur muni naradaadi Bakhanihaim//
Jo sunat gaavat kahat samuchat param pad nar paavai/
Raghubeer pad padhoj madhukar das tulsi gaavai//
With his monkey army, Ram shall kill the asuras and bring back Sitaji. Then all the sages like Narad and the Gods shall glorify the Lord; an act which shall purify the three worlds. Hearing of which, singing of which, speaking of which, understanding of which, human kind shall attain the Lord’s abode. The honey bee buzzing around the lotus feet of Lord Ram, Tulsi Das sings the Lord’s praises.
**
Doha
Bhav bheshaj Raghunadh jasu sunahim je nar aru naari/
Tinh kar sakal manoradh siddh karahim Trisaraari//
Sri Ramji’s story is the single antidote to the disease of constant births and deaths.
Any man or woman hearing His story, shall have all their dreams fruitful by the blessings of the enemy of Khar (Lord Ram)
**
Nilolpal tan syam kam koti sobha adhik/
Suniya taasu gun gram jaasu naam agh khag badhik//
The divine Lord whose bluish hued body is as beautiful as a blue lotus, whose radiance is more than that of a thousand Kam Devas (The handsome God of Desire),
Whose Name is the predator of all the birds called mortal sins; one should hear about His glorious qualities.
**
Iti Sreemadramcharitmanase sakalkalikalushvidhwamsane chaturthah sopanah samaptah/
The Fourth Sopan of Sree Ramcharit Manas- which ends all the sins accrued in Kaliyug- ends here.
**
Jo naghayi sat jojan sagar/ Karayi so Ram kaaj mati aagar//
Mohi biloki dharahu mann dheera/ Ram kripa kas bhayavu sareera//
The one who can cross one hundred yojanans ( four hundred kos) and is a repository of wisdom, only he can fulfill Lord Ram’s task.
Do not get upset! Look at me and take courage! Due to Sri Ram’s blessings see how my body has regained its wings!
**
Papivu jaa kar naam sumirahim/ Athi apaar bhavsagar tarahim//
Taasu doot tumh taji kadarayi/ Ram hriday dhari karahu upayi//
‘Even a sinner can cross the formidable ocean of life (bhavsagar) easily on remembering His name!
And you are His messengers! Forget your trepidations; meditate on Lord Ram and think of a way!’
**
As kahi garud geedh jab gayavu/ Tinh kem mann athi bismay bhayavu//
Nij nij bal sab kahu bhasha/ Par jaayi kar samsay raakha//
(Kakabishundi says) : ‘Hey Garudji! When the vulture left after saying thus, the monkeys were left marveling!’
‘Each spoke of his strengths but expressed the lack of confidence in crossing the ocean.’
**
Jarad bhayavu ab kahayi richesa/ Nahim tan raha pradham bal lesa//
Jabahim tribikram bhaye kharari/ Tab mai tarun rahevu bal bhari//
(The king of bears Jambavan said ) ‘I have grown too old. The initial strength is no longer left in my body.
When the enemy of Khar (Lord Vishnu in Ram avatar) was in the Vaman incarnation, I was young and very strong!’
Note: (Matsya, Kurma, Varaha, Narasimha, Vaman, Parasu Ram, Sri Ram, Bal Ram, Krishna, Kalki: 10 avatars of Lord Vishnu)
**
Doha
Bali bandhat prabhu badevu so tanu barni na jaayi/
Ubhay khari mah deenhi saat pradacchin dhaayi//
(Jambavan said )‘When he vanquished King Maha Bali the Lord was gigantic in form: I cannot express in words;
Yet in two hours, I ran and completed seven pradakshinas (circumambulations) of that divine avatar!’
Note: In his fifth incarnation, Lord Vishnu as Vaman avatar measured one step on the earth, another step on the skies; and the great King Mahabali ( literally The Strongest of All) offered him his head for the third step.
**
Angad kahayi javu mai paara/ Jiyam samsay kachhu firthi baara//
Jamavant kah tumh sab layak/ Padayia kimi sabahi kar nayak//
Prince Angad said: ‘I can cross the ocean easily. But I am not confident about my return.’
Jambavan replied: ‘You are absolutely eligible in all ways. But you are the leader of the team and we cannot let you go.’
Note: Jambavan is wise in elucidating the art of leadership: leading from the front is not a choice when it comes to undertaking dangerous missives single-handed. The leader has to stay back to strategize and plan for contingencies often.
**
Ehi bidhi kadha kahahim bahu bhaanti/ Giri kandaram suni Sampati//
Baher hoyi dekhi bahu keesa/ Mohi ahaar deenh Jagdeesa//
Jambavan went on with his stories and anecdotes about the Lord. Sampati, who was residing in the mountain cavern, heard the tales.
He came out and saw the troupe of monkeys. He said: ‘The Lord has been kind to send food right to my nest!’
**
Aaj sabahi kah bhacchan karavu/ Din bahu chale ahaar binu maravu//
Kabahu na mil bhari udar ahaara// Aaju deenh bidhi ekahim baara//
Today I will repast on these monkeys. I have been starving for many days without food.
I could never eat to my fill. Today, God has sent me a bounty at one go!
**
Darpe geedh bachan suni kaana/ Ab bha maran satya hum jaana//
Kapi sab ude geedh kah dekhi/ Jamavant man soch biseshi//
Hearing the majestic old vulture’s mutterings all the monkeys became mortally afraid. They were sure of their deaths. Jambavan (who knew about Sampati and Jatayu) became thoughtful.
**
Kah Angad bichaari man mahim/ Dhanya Jatayu sam kovu naahim//
Ram kaaj kaaran tanu tyaagi/ Hari pur gayavu param badbhaagi//
Angad spoke measured words: ‘Who is more blessed than Jatayu? He sacrificed his physical form for the Lord’s task and went to the Lord’s abode.’
Note: We can confidently surmise that Jambavan must have prompted Angad to speak thus. Valorous Jatayu, Sampati’s younger brother, had fought with Ravan trying to save Sitaji. Ravan cut off his wings and Jatayu fell uttering ‘Ram, Ram!’
**
Suni khag harash sok jut baani/ Aava nikat kapinh bhay maani//
Tinhahi abhay kari puchesi jaayi/ Kadha sakal tinh taahi sunaayi//
Listening to the words replete with sadness and joy, the venerable bird king came near the monkeys. They got terrified.
Assuring them of no harm, Sampati enquired about his brother Jatayu’s story. Then the story of Jatayu’s martyrdom was narrated to him reverently.
**
Suni Sampati bandhu kai karni/ Raghupathy mahima bahubidhi barni//
Hearing about his brother’s sacrifice, Sampati rhapsodized about the greatness of Lord Ram.
**
Doha
Mohi lai jaahu sindhu tat devu tilanjali taahi/
Bachan sahayi karabi mai paihahu khojahu jaahi//
Sampati said: ‘Take me the ocean shore. Let me do the Tilanjali (customary rites of death) of my departed brother.’
‘And as a repayment for that help, let me help you with my words. The one you are searching for, you shall find.’
Note: Help you with my words aka ‘I shall tell you where Janakiji is at present.’
Anuj kriya kari sagar teera/ Kahi nij kadha sunahu kapi beera//
Hum dwau bandhu pradham tarunayi/ Gagan gaye rabi nikat udayi//
After conducting the rites for his younger brother at the shore, Sampati told them his story.
‘In our arrogant youth, both Jatayu and I went flying near the sun!’
**
Tej na sahi sak so phiri aava/ Mai abhimaani rabi niaraava//
Jare pankh athi tej apaara/ Parevu bhoomi kari ghor chikaara//
Jatayu couldn’t stand the blazing heat and he returned. But I was vain and went near the sun.
My wings were burnt due to the intense heat. With a huge shriek I dropped all the way down to the earth.
Note: The story of Daedalus and Icarus is worth remembering here!
**
Muni ek naam Chandrama ohi/ Laagi daya dekhi kari mohi//
Bahu prakar tehim gyan sunaava/ Dehjanith abhinath chadaava//
There, where I fell, resided a sage named Chandrama. He felt deeply compassionate at my sight.
He gave me lessons on wisdom and freed me from my vanity and egoism.
**
Tretam Brahma manuj tanu dharihi/ Taasu naari nisichar pati harihi//
Taasu khoj padihi prabhu doota/ Tinhahi milem taim hob puneeta//
(He said) ‘ In the Treta Yug, Prabrahma shall take the avatar of a human being. His wife shall be kidnapped by the King of Asuras.
The Lord shall send forth his messengers in search of her. When you meet them Sampati, you shall gain divine grace.
**
Jamihahim pankh karasi jani chintha/ Tinhahi dekhayi dehesu taim Sita//
Muni kayi gira bhayi aaju/ Sun imam bachan karahu prabhu kaaju//
‘And your wings shall sprout anew, do not worry! You should guide them to Sitaji.
The sage’s words have come true. Now listen to me and fulfill the Lord’s task!’
**
Giri trikut upar bas Lanka/ Tah rah Raavan sahaj asanka//
Tah asok upban jah rahayi/ Sita baidi soch rath ahayi//
The city of Lanka is situated on the mountain Trikuta. The fearless Ravan resides there.
There, in the Asoka Upavan (garden) Sita resides. Now she sits, thoughtful and sad.
**
Doha
Mai dekhavu tumh naahim geedhahim drishti apaar/
Boodh bhayavu na ta kartevu kachuk sahay tumhar//
I can see her, you cannot. A vulture can see long distances.
If I hadn’t been so old, I would definitely have helped you.
**
(From the Persian Ramayan. Ref: Raza Library, Rampur, U.P.)
Doori te taahi sabanhi sairu naava/ Puchem nij britanth sunaava//
Tehim tab kaha karahu jal paana/ Khahu suras sundar bhal nana//
Everybody paid respects to her from afar by bowing low. When the woman asked them, they narrated the story of their journey.
Then she asked them to drink water and to relish the delectable, attractive fruits.
**
Majjanu keenh madhur bhal khaye/ Taasu nikat puni sab chali aaye//
Tehim sab aapani kadha sunayi/ Mai ab jab jahan Raghurayi//
Getting the permission, all of them took a dip in the lake, drank water and enjoyed the fruits. Then they went near her.
The woman told them her story. Then she said, ‘Now I shall depart to meet Lord Ram.’
Note: Swayamprabha was the daughter of sage Mersavarni. She resided in the magical cave which used to belong to Hema an apsara and her consort the asura architect Maya. They were also Ravan’s wife Mandodari’s parents.
**
Mudahu nayan bibar taji jaahu/ Paihahu Sitahi jani pachitahu//
Nayan mudi puni dekhahim beera/ Tade sakal sindhu kem teera//
‘Close your eyes and move out of this cave. You will find Sitaji, so do not get frustrated.’
When they closed their eyes and moved out, they found that they were standing at the shores of the ocean.
**
So puni gayi jahan Raghunadha/ Jaayi kamal pad nayesi madha//
Nana bhaant binay tehim keenhi/ Anpaayani bhagati prabhu deenhi//
Swayamprabha went to Lord Ram. She bowed at the Lord’s lotus-feet and prayed for his blessings.
Lord Ram bestowed on her unflinching faith in Him.
**
Doha
Badariban kahu so gayi Prabhu aagya dhari sees/
Ur dhari Ram charan jug je bandath aj ees//
Swayamprabha proceeded to Badarik ashram (following the Lord’s guidance) carrying the image of the Lord’s divine feet in her heart.
**
Iham bicharahim kapi man mahim/ Beeti avadhi kaaj kachu naahim//
Sab mili kahahim paraspar baata/ Binu sudhi laye karab ka braata//
The monkey army was worried that time had elapsed but they had not fulfilled their assignment.
They discussed amongst themselves about the futility of returning without getting news of Sitaji.
**
Kah Angad lochan bhari baari/ Duhu prakar bhayi mrityu hamaari//
Iham na sudhi Sita kai paayi/ Uham gaye maarihi kapiraayi//
Angad said with moistened eyes that death had come in two ways.
‘There was no news of Janakiji as yet. On return, Sugreev was sure to kill him.’
**
Pita badhe par maarat mohi/ Raakha Ram nihor na ohi//
Puni puni Angad kah sab paahim/ Maran bhayavu kachu samsay naahim//
‘(Sugreev) He would have killed me at the time of my father’s death. It was no favour of Sugreev’s that I am alive. Lord Ram saved my life.’
Angad was repeating to everyone that he had no more doubts about his impending death.
**
Angad bachan sunat kapi beera/ Bolin a sakahim nayan bah neera//
Chan ek soch magan hoyi rahe/ Puni as bachan kahat sab bhaye//
The valiant monkeys listened to Angad with tear filled eyes but did not respond.
All of them became immersed in thought for a moment. Then they all started speaking…
**
Hum Sita kai sudhi leenhe bina/ Nahim jaihem jubraaj prabina//
As kahi lavan sindhu tat jaayi/ Baide kapi sab darbh dasaayi//
‘Eminent prince! We shall not return without finding Sitaji.’
They proceeded to the edge of the ocean and sat down after spreading darbha grass.
Jamavant Angad dukh dekhi/ Kahim kadha upades biseshi//
Taat Ram kahu nar jani maanahu/ Nirgun Brahma ajit aj jaanahu//
Seeing the sad, dispirited Angad, Jamavan started giving sagacious advice (in the form of stories).
(He said) ‘Hey son! Do not consider Ram as a mere human being. He is the incarnation of Nirgun Brahma: unconquerable and without beginning.’
**
Hum sab sevak athi bad bhaagi/ Santat sagun Brahma anuraagi//
We servants are so fortunate that we can adore (Lord Ram) the one who is sagun Brahma himself.
**
Doha
Nij ichham prabhu avatarayi sur mahi go dwij laagi/
Sagun upasak sang tah rahahim mocch sab tyaagi//
For the sake of Devas, earth, animals and evolved beings the Lord has donned his incarnation (Not due to any karma). The devotees let go of desires for all forms of salvation and subject themselves in His service.
**
(Rare photoes of Balmik Ramayan translated from Sanskrit to Persian by Sumer Chand…1715 A.D. Reference: Raza Library, Rampur, Uttar Pradesh)
Doha:
Bachan sunat sab banar jah tah chale turant/
Tab Sugreev bolaye Angad Nal Hanumant//
Hearing Sugreev’s command, the monkeys dispersed to various directions to search for Sitaji.
Then Sugreev called his most important soldiers like Angad, Nal, Hanuman (Neel, Jambavan et al) to his side.
**
Sunahu Neel Angad Hanumana/Jambavat matidheer sujana//
Sakal subhat mili dacchin jaahu/ Sita sudhi puchehu sab kaahu//
Hey brave and valorous Neel, Angad, Hanuman, Jambavan!
All of you extraordinary warriors should move south and ask everybody about Sitaji.
**
Man kram bachan so jatan bicharehu/ Ramchandra kar kaaju samvarehu//
Bhanu peedi seyia ur aagi/ Swamihi sabr bhav chal tyagi//
Your minds, words and deeds shall focus on getting information about Sitaji. Ensure that the task given to us by Sri Ramji gets done successfully.
We turn out backs to the sun and we always face the fire. The task of the Lord deserves total dedication with no hypocrisy in one’s self (mind, words or deeds!)
**
Taji maya seyia parloka/ Mitahim sakal bhavsambhav soka//
Deh dhare kar yeh bhal bhai/ Bhajia Ram sab kam bihai//
Rejecting the desires created by Maya, one should try to serve the divine Lord. That shall erase the interminable fears associated with the birth and death cycles.
The very purpose of obtaining a mortal body is to leave aside all desires and to meditate on the Lord!
**
Soyi gunagya soyi badbhaagi/ Jo Raghbeer charan anuraagi//
Aayasu maagi charan siru naayi/Chale harashi sumirat Raghuraayi//
The one filled with good qualities and the one is most fortunate is that person who is Lord Ram’s devotee (who holds onto His feet)
After bowing their heads and getting the command, all of them left, reflecting on Lord Ram’s grace.
**
Pachem pavan tanay siru naava/ Jaani kaaj prabhu nikat bolava//
Parsa sees saroruh paani/ Karmudrika deenhi jan jaani//
Hanuman was last in the line. The Lord called him to his side.
He touched Hanuman’s head with his blessed hand. He removed the ring from his finger and gave it to Hanuman knowing him to be a great devotee.
**
Bahu prakar seetahi samuchayehu/ Kahi bal birah begi tumh aayehu//
Hanumat janm subhal kari maana/ Chaleyu hridayam dhari kripanidhaana//
‘Explain to Sita about my love for her (how much I miss her) and about my strength (I shall retrieve her) and return soon.
Hanumanji felt that his birth was fulfilled. Carrying the Lord of Compassion in his heart, he left the place.
**
Jadhapi prabhu jaanat sab baata/ Rajneeti rakhat surtraata//
Though the Lord of all Devas is omniscient, he is protecting the Rajneeti aka The Art of Ruling.
(He knows everything yet in his human avatar, he is a just king following the lawful dictates of ruling and statecraft.)
**
Doha
Chale sakal ban khojat sarita sar giri khoh/
Ram kaaj layleen man bisra tan kar choh//
The monkeys searched high and wide in the forests, rivers, lakes, mountains and caves.
Their minds are utterely immersed in the divine task assigned by Lord Ram. They have forgotten even their bodily attachment.( Even the thirst and hunger of their bodies do not deter them for a moment.)
**
Katahu hoyi nisichar saim bheta/ Pran lehim eke k chapeta//
Bahu prakar giri kanan herahim/ Kovu muni milayi taahi sab gherahim//
Wherever they encountered a rakshasa, they took his life in one blow.
They started searching the forests and mountains relentlessly. If they meet a wandering sage, they immediately surround him to enquire about Sitaji’s whereabouts.
**
Laagi trisha atisay akulane/ Milayi na jal ghan gahan bhulane//
Man Hanuman keenh anumana/ Maran chahat sab binu jal pana//
All were thirsty and consequently were under stress. They could not find water anywhere.
In the forests they were almost lost. Hanumanji understood that they would all die without drinking water.
**
Chadi giri sikhar chahu dekha/ Bhoomi bibar ek kautuk pekha//
Chakrabaak bak hans udaahim/ Bahutak khag prabisahim tehi maahim//
He leapt up the mountain peak and looked around. Then he saw a curious sight.
Many birds were entering an opening into the earth, and chakravak, swans, cranes etc were flying out through the entrance.
**
Giri te uteri pavansuta aava/ Sab kahu lai soyi bibar dekhava//
Aagem kai Hanumantahi leenha/ Paide bibar bilambu na keenha//
Hanuman descended and took all the monkeys to the great opening.
There without delay, he entered the cave, leading from the front.
Doha
Deekh jaayi upban bar sar bigasith bahu kanj/
Mandir ek ruchir tah baidi naari tap punj//
When they went inside, they saw a beautiful garden and lake resplendent with lotuses. There was a temple nearby and a woman deep in meditation was found seated there.
**
ഹൂഗ്ലി നദിയ്ക്കു മറ്റൊരു പേരുണ്ട്: ‘സ്വര ധ്വനി ‘. ഓളങ്ങൾക്ക് നാദമുണ്ട്, ധ്വനിയുണ്ട്. ശ്രദ്ധിച്ചാൽ കേൾക്കാം -സ, രി, ഗ….
പറഞ്ഞത് എന്റെ കൂട്ടുകാരി. പേര് സോഹിനി . സോഹിനി ഒരു ‘രാഗിണി’ ആകുന്നു. രാഗമല്ല, രാഗിണി!
മനുഷ്യക്കടത്തിനെ പറ്റിയുള്ള സെമിനാറിൽ പങ്കെടുക്കാൻ കൊൽക്കത്തയിൽ എത്തിയതാണ് ഞാൻ. പണ്ട് എംബിഎ ക്ലാസ്സിൽ ഏറ്റവും കൂടുതൽ സാഹിത്യ അഭിരുചിയുള്ള കൂട്ടുകാരിയെ വീണ്ടും കാണാൻ അവസരം കിട്ടി. അവളുടെ വീട്ടിലാകട്ടേ ആയിരകണക്കിന് പുസ്തകങ്ങൾ- ബംഗ്ലാ ഭാഷയിലും ഇംഗ്ലീഷിലും! സാഹിത്യത്തിലും, സാംസ്കാരിക കാര്യങ്ങളിലും, കൈത്തറിയിലും , എഞ്ചിനീറിങ്ങിലും ഒരു പോലെ പ്രാവീണ്യമുള്ള വീട്ടുകാർ.
മീനും, മാംസവും ബംഗാളി അമ്മയുടെ കൈപുണ്യത്താൽ പല രൂപ ഭാവങ്ങളിൽ റെഡി! മുരിങ്ങക്ക ഇട്ട മീൻ കണ്ടു ഞാൻ ഞെട്ടി. അപ്പോൾ അവർ പറഞ്ഞു: തേങ്ങാപ്പാൽ ചേർത്തുണ്ടാക്കിയതാണ്.- ട്രഡീഷണൽ ബംഗാൾ മീൻ കറി!
സോഹിനിയുടെ അമ്മയുടുത്ത വെള്ളയിൽ നീല കൈവേല ചെയ്ത പരുത്തി സാരി എന്നെ കൊതിപ്പിച്ചു. അവരുടെ തേജസ്സുറ്റ മുഖം എന്റെ അമ്മയുടെ ഓർമ്മ തന്നു.
നിറഞ്ഞ മനസ്സോടെ ആഹാരം കഴിക്കെ, താൻ എം.എ. ഇംഗ്ലീഷ് സാഹിത്യ ക്ലാസ്സിൽ ടി.സ്. ELIOT ഇന്റെ “MURDER ഇൻ ദി CATHEDRAL” പഠിക്കവേ , അത് കേൾക്കാൻ കൊതി പിടിച്ച തന്റെ അമ്മയ്ക്ക് വായിച്ചു കൊടുത്ത രാത്രികളെ പറ്റി സോഹിനിയുടെ അമ്മ പറഞ്ഞു. “എന്റെ ജീവിതത്തിൽ ഞാൻ കണ്ട ഏറ്റവും ഹൃദയ വിശാലതയുള്ള , അറിവുള്ള, നന്മയുള്ള, അറിവിന് വേണ്ടി തപം ചെയ്ത സ്ത്രീ , എന്റെ മാ !’
സോഹിനിയുടെ അമ്മൂമ്മ, പ്രശസ്തമായ ബിഥുൻ (BETHUNE) വിമൻസ് കോളേജിൽ ബംഗ്ല ഭാഷ ബിരുദത്തിനു പഠിച്ചു കൊണ്ടിരുന്നപ്പോൾ 17 വയസ്സിൽ വിവാഹിതയായി. 1879ഇൽ ഭാഷ ഡിപ്പാർട്മെന്റ് ഉള്ള കോളേജായിരുന്നു അത്. പിന്നീട് മൂന്ന് കുട്ടികളുടെ അമ്മയായി, കുടുംബിനിയായി ഒതുങ്ങി.പക്ഷെ പഠിക്കാനുള്ള തീവ്ര മോഹം കാരണം പ്രൈവറ്റായി ഡിഗ്രി എടുത്തു. ചുറ്റു വട്ടത്തുള്ള പെൺകുട്ടികളെ എഴുതാനും വായിക്കാനും, കണക്കു ചെയ്യാനും പഠിപ്പിച്ചു. റിക്ഷ യിൽ സഞ്ചരിക്കുമ്പോൾ , റിക്ഷ ചവിട്ടുന്ന സാധുവിന്റെ മക്കളെ കുറിച്ച് തിരക്കി – അവർക്കു സ്കൂളിൽ ഇടാൻ ഉടുപ്പും, ചെരിപ്പും, പഠിക്കാൻ പുസ്തകങ്ങളും, വാങ്ങിച്ചു കൊടുക്കും.
‘അമ്മ സ്പർശിച്ച ജീവിതങ്ങൾ ധാരാളം.’ ലൈബ്രറി പുസ്തകങ്ങളിൽ നിന്നും കോളേജിൽ പഠിക്കുന്ന മകൾക്കും, പിന്നീട് കാലാന്തരേ കൊച്ചു മക്കൾക്കും നോട്ടുകൾ തയാറാക്കി…ഒരു നിമിഷം കളയാത്ത അമ്മ!’
അദ്ഭുതം കൂറി ഞാൻ ഇരുന്നു. അപ്പോൾ ഒരു ഫോട്ടോഗ്രാഫ് കാണിച്ചു തന്നു. ശുഭ്ര വസ്ത്രം ധരിച്ചു ‘രബീന്ദ്ര രചനാവലിയുടെ’ മുന്നിൽ വായിക്കാനിരിക്കുന്ന സോഹിനിയുടെ അമ്മൂമ്മയുടെ പടം.
‘ വിവാഹം കഴിഞ്ഞു പോകുന്ന പാവപ്പെട്ട പെൺപിള്ളേർ അവരുടെ അമ്മമാർക്ക് കത്തെഴുതാൻ ആരെയും ആശ്രയിക്കേണ്ടി വരരുത് ! കൂലി വേല ചെയ്തു കഴിയുമ്പോഴും, കിട്ടാനുള്ള ശമ്പളം എത്രയെന്നു അറിയാനുള്ള കണക്ക് അറിഞ്ഞിരിക്കണം ..’ തന്റെ അമ്മ യോട് എന്തിനാണ് വെറുതെ ഇങ്ങനെ ചുറ്റു വട്ടത്തെ പുറമ്പോക്കിലെ പിള്ളേരെ പഠിപ്പിക്കുന്നത് എന്ന് ചോദിച്ച മകളോട് ആ പുണ്യവതി പറഞ്ഞതാണ് !
ആ ഓർമ്മ പങ്കു വെയ്ച്ചു സോഹിനി യുടെ അമ്മ കണ്ണ് തുടച്ചു. ‘ ഇന്നും അമ്മ പഠിപ്പിച്ച പെൺപിള്ളേർ – ജാതി മത ഭേദമില്ലാതെ-ബംഗ്ലാദേശിൽ നിന്നും, ബംഗാളിന്റെ പല ഭാഗത്തു നിന്നും, അവരുടെ സ്നേഹാർപ്പണമായി പല സാധനങ്ങളും ഞങ്ങൾക്ക് കൊണ്ട് തരുന്നു! പച്ച കറികൾ മുതൽ സന്ദേശ് (പ്രശസ്ത ബംഗാൾ പലഹാരം) വരെ!’
***
പിന്നീട്, രബീന്ദ്രനാഥ ടാഗോറിന്റെ 20 വയസുള്ള സുന്ദര ഫോട്ടോ കണ്ടു തരിച്ചു നിന്ന എന്നോട്, ആ സുമുഖൻ , ‘ബാൽമികി പ്രതിഭ’ (വാൽമീകി പ്രതിഭ) എന്ന തന്റെ സൃഷ്ടിയിൽ വാല്മീകിയായി അഭിനയിച്ച നാടക രംഗമാണെന്നും അമ്മ പറഞ്ഞു തന്നു.
രചന, സംവിധാനം, സംഗീതം എല്ലാം ചെയ്തത് അദ്ദേഹം തന്നെ… കാളി യുടെ പ്രീതിക്കായി ചെറിയ പെൺകുട്ടിയെ ബലി കൊടുക്കാൻ തയ്യാറാവുന്ന കൊള്ളക്കാർ! അതിൽ ഒരാൾക്കു അത് കൊടും പാപമായി തോന്നി .
പെൺകുട്ടിയുടെ പേര് ‘ പ്രതിഭ’- അവളാകട്ടെ സാക്ഷാൽ സരസ്വതി ദേവിയായിരുന്നു! പിന്നീട് ‘ മാ നിഷാദ ” യിൽ എത്തുന്ന ആ നാടകത്തിൽ, സരസ്വതി കടാക്ഷം കിട്ടുന്ന വാല്മീകിയായി രംഗത്ത് രബീന്ദ്രനാഥൻറെ CHARISMA അവർണ്ണനീയം!!
കാദംബരിയും ടാഗോറും തമ്മിൽ ഉണ്ടായിരുന്ന ഊഷ്മള ഹൃദയ ബന്ധത്തിന്റെ കഥ പറഞ്ഞപ്പോൾ അമ്മയുടെ നേത്രങ്ങളിൽ ദുഷ്ടബുദ്ധികളോടുള്ള രോഷം നിറഞ്ഞു. ‘ മോളെ, ജ്യോതീന്ദ്രനാഥ ടാഗോർ രബീന്ദ്രന്റെ ജ്യേഷ്ഠനായിരുന്നു. കാഴ്ചയിലും, കഴിവിലും, ആ കുടുംബത്തിലെ ഏറ്റവും പ്രതിഭാശാലി! ഷിപ്പിംഗ് ബിസിനസ് , നാടക രചയിതാവ്, കവി, പ്രഭാഷകൻ., ചിത്രകാരൻ, മനോഹരമായി പിയാനോ വായിക്കുന്നയാൾ ..അദ്ദേഹത്തിന്റെ പത്നി കാദംബരി ദേവി. രബീന്ദ്ര നാഥനെ ക്കാളും രണ്ടു വയസ്സിനു മൂപ്പു കാണും. ടാഗോറിന്റെ ‘നഷ്ടനീർ’ ഓർത്തു ഞാൻ കഥ മനസ്സിൽ കണ്ടു.
സത്യജിത് റായുടെ “ചാരുലതയുടെ “കലാവിരുതിൽ, അന്തർദ്ധാര ഭാവന ചെയ്തു.
അവർ മൂവരും ഹൂഗ്ലിയിൽ പൗര്ണമിയിൽ ബോട്ടിൽ യാത്ര ചെയ്തു…പാട്ടു പാടി, വീണ മീട്ടി , കവിത ചൊല്ലി…
അപ്പോൾ അമ്മ പറഞ്ഞു : കാദംബരിയ്ക്കു കുട്ടികളെ ഇഷ്ടമായിരുന്നു. ടാഗോർ കുടുംബത്തിലെ ഒരു അഞ്ചു വയസ്സ് കാരി അവരുടെ മനം കവർന്നു. പക്ഷെ ഒരു ദിവസം, കാദംബരി മുറിക്കുള്ളിൽ ഇരിക്കുമ്പോൾ, ഓടി ചാടി നടന്ന കുട്ടി, പടിക്കെട്ടുകളിൽ നിന്നും താഴെ വീണു മരിച്ചു. ആ മരണത്തിൽ തനിക്കും പങ്കുണ്ടെന്നു തോന്നിയ കാദംബരി വളരെ ശക്തമായ ഡിപ്രെഷൻ അനുഭവിച്ചു. രബീന്ദ്രനാഥിന്റെ വിവാഹം കഴിഞ്ഞു. മൃണാളിനി റബി യുടെ ജീവിതത്തിൽ എത്തി. കാദംബരി തനിച്ചായി.
ജ്യോതീന്ദ്രനാഥിന് ഭാര്യയോട് അത്യധികം സ്നേഹമുണ്ടായിരുന്നു. പക്ഷെ സമയം ഉണ്ടായില്ല, അത് പ്രകടിപ്പിക്കാൻ. സ്റ്റീമർ കമ്പനി തുടങ്ങാൻ , ആഹ്ലാദ പാർട്ടി നടത്താൻ എല്ലാം റെഡി ആയി. ആ രാത്രിയിൽ, മഴയും കൊടുങ്കാറ്റും വന്നു. അണിഞ്ഞു ഒരുങ്ങി നിന്നു വിഷമിച്ചു കാദംബരി ദേവി . കൊണ്ട് പോകാൻ പക്ഷെ റബിയോ, ജ്യോതീന്ദ്രനോ വന്നില്ല. കാദംബരി എന്ന അഭിമാനി വിഷം കഴിച്ചു.
പിന്നീടൊരിക്കലും ജ്യോതീന്ദ്രനാഥ് കഥയോ, കവിതയോ, നാടകമോ എഴുതിയില്ല. പടം വരച്ചില്ല. പിയാനോ വായിച്ചില്ല.ബിസിനസ് വിട്ടു, എല്ലാവരെയും വിട്ടു. ഒരു Recluse ആയി തന്റെ ദൂരെയുള്ള കുടുംബ വീട്ടിൽ പതിറ്റാണ്ടുകൾ ജീവിച്ചു മരിച്ചു.
**
ശ്വാസം വിടാതെ കേട്ട് കൊണ്ട് ഇരുന്ന ഞാൻ മനസ്സിൽ ആ ജീവിതം കണ്ടു. അപ്പോൾ അമ്മയോട് സോഹിനി ചോദിച്ചു : ‘ വിനോദിനിയുടെ കഥ പറയുന്നില്ലേ ?” ദേവദാസികളുടെ സമുദായത്തിൽ ജനിച്ച വിനോദിനി ബംഗ്ലാ നാടക രംഗത്ത് കത്തി ജ്വലിച്ചു നിന്ന അതി സുന്ദരിയും, പ്രഗത്ഭമതിയുമായ മഹിളാ രത്നം!
നാടക രംഗത്തെ thespian എന്ന് വിശേഷിക്കപ്പെട്ട ഗിരീഷ് ചന്ദ്ര ഘോഷ് കാണിച്ചു കൊടുത്ത വഴിയിലൂടെ ബംഗാൾ നാടക രംഗത്ത് അഗ്രഗണ്യ. അവർ ജ്യോതീന്ദ്രനാഥിന്റെ നാടകങ്ങളിൽ നായിക. അവർ ഒരു പെൺകുട്ടിയെ പ്രസവിച്ചു. ‘ഏറ്റവും യോഗ്യനായ ഒരു പുരുഷനെ ഞാൻ അറിഞ്ഞു ‘ എന്ന് മാത്രം എഴുതി അവരുടെ ജീവിത കഥയിൽ ( അമർ കഥ)!
‘അവർ മറ്റൊരു ദേവി! ചൈതന്യ മഹാപ്രഭുവായി നാടകത്തിൽ ദേവദാസി പെൺകുട്ടി വന്നപ്പോൾ ഭദ്രലോകിൽ പലരും നെറ്റി ചുളിച്ചു പോലും! പക്ഷെ അവരുടെ അഭിനയം കണ്ട ശ്രീ രാമകൃഷ്ണ പരമഹംസർ അവരെ അനുഗ്രഹിച്ചു : “നിന്നിൽ ചൈതന്യമുണ്ടാവട്ടെ !” അവർ ആജീവകാലം ശ്രീരാമ ഭക്തയായി.
പിന്നീട്, അവരുടെ സമ്പത്തു നാടകത്തിനും, നാടക വേദികൾ കൊണ്ട് ജീവിക്കുന്നവർക്കും, കല, സംഗീതത്തിനുമായി ഉഴിഞ്ഞു വയ്ച്ചു. അവരുടെ പേരിൽ ഇന്നും കൊൽക്കത്തയിൽ അതി പ്രശസ്തമായ നാടക വേദി ‘ നോടി ബിനോദിനി അഥവാ ബിനോദിനി എന്ന നടി .’
(ആദ്യം ഭദ്രലോകർ അവരുടെ പേര് വയ്ക്കാൻ മടിച്ചു.’ സ്റ്റാർ ‘ എന്നായിരുന്നു തീയേറ്ററിന് വെച്ച പേര്. പിന്നെ ആ അന്യായം പുതിയ തലമുറ മാറ്റി. ജീവിതം രംഗവേദിയ്ക്കായി സമർപ്പിച്ച മഹതിക്കായി പേര് മാറ്റി.)
വെറും ഇരുപത്തി മൂന്നാം വയസ്സിൽ അഭിനയം നിർത്തി.
**
‘ബംഗ്ലാ ഭാഷയിലെ ഇത്തരം കഥകൾ നീ ഇംഗ്ലിഷിലോട്ടു വിവർത്തനം ചെയൂ. ഞാൻ അത് എന്റെ ഭാഷയിലാക്കാം! വിനോദിനിയുടെ ആത്മ കഥ! ഒന്നാലോചിച്ചു നോക്കൂ!’ ഞാൻ സോഹിനി യോട് പറഞ്ഞു. ‘വായിച്ചു നോക്കാനും മറ്റും ജ്ഞാനികൾ വീട്ടിൽ തന്നെ ഉണ്ടല്ലോ നിനക്ക്!’
അവൾ ചിരിച്ചു.
‘ നോക്കാം !’
സ്വരധ്വനികളുടെ കഥകൾ ഓളങ്ങളിൽ നിറഞ്ഞു. സ്ത്രീ ചൈതന്യത്തിന്റെയും വേദനകളുടെയും കഥകൾ, എല്ലാ നാട്ടിലും ഒരുപോലെ തന്നെ.
കൊൽക്കത്ത യാത്രയിൽ പിന്നെയും ആ സത്യം ഞാൻ തിരിച്ചറിഞ്ഞു.
**
I reach out to pick her paint brush: I want to smudge a bit of flake white hue on the peacock’s neck, just for fun!
A sheer cry of outrage emerges, ‘Not on my bird!’
‘ Hey! Once upon a time, I used to take classes with a renowned artist, my dear! Come on, let me dab a bit of paint too!’ I plead in vain.
The verdict is clear. Amma has to keep her hands off the oil painting. It is hers.
**
I remember the oil painting of the crying Mother Mary that I had made all those years ago.Dattan Sir had asked me to copy a masterpiece painting. The amount of white, brown and blue that I had used up- the specks, the smears, the dots and daubs!
I had taken the painting to my ship uncle. For some reason- definitely influenced by years of tension and trauma speckling those tangled skeins of family relationships- he was affected strongly by the art work and thought that I had intentionally ushered in tears in its wake. I heard that he spoke about it and then refused to keep the painting with him. Did the painting return to me? I still do not remember.
It took decades before he could understand that I was simply a teenager, who had offered her first oil painting, out of love and respect to the believer who prayed daily to the Holy Mother. To be a harbinger of pain – by painting the Pieta- was the last thing I had intended.
**
The proclivity for colours and doodling has passed on to the young one. Along with the obstinacy and the rest of the stubborn ilk.
‘ You can paint your own bird,’ she tells me, flicking her brush.
‘ Yes, it has been a long time,’ I murmur, still caught up in memories, ‘but we should not usher in tears if we can…’
She looks askance at me. Then, shrugging it off as another irrelevant Amma-talk , dips her brush in burnt sienna.
I look at ship uncle’s photograph kept on the side table.
From somewhere, he gazes back at me. Now, he understands.
Tears have no colour, do they? For a moment, I could have sworn, I saw tears in those eyes.
***
When I was growing up, one of the writers I had read with trepidation was Mohanachandran- the one who wrote the terrifying Kalika and Kakkakulade Rathri. These, if I remember right, were serialised in Kumkumam magazine. That magazine arrived erratically, whenever Amma brought it home from her office library. With the uncontrollable temptation that urges a child to stare into a deep, deadly well, I would guiltily read Mohanachandran’s words. A cold hand would catch hold of my throat and I would sit quietly and shiver. Yet, I would read.
Much later, when I read the books, I still ensured that they was bright sunlight outside. Such is the power of the writing: these can easily compete with the Cambridge don M.R.James’ best horror stories. Tantra, Devi Pooja, ancient death and life rites, brilliant characters, their mutual attractions, innocent children and great danger…It was an incredible cocktail which could throw the most sober among us into a tizzy.
Why did I remember Mohanachandran suddenly? A seemingly simple story with underlying threads of deep insight. ‘ Chitrasutram’ by V.J.James.
Beautifully, it links learning, painting, a mysterious death and a talented child. The pictures the boy draws point to unassailable truths. The description of those pictures, brought the creeping dread of Mohanachandran’s books to my memory again.
Wrought with deep compassion, the story seemed serendipitous because it had a discussion on why a picture comes to life when the eyes are drawn last of all! Maybe because the translation project , which I am currently engaged in, is based on the same theme; and also has a precocious child who can ‘see’ deeply inspite of handicaps, I felt very awed. Perhaps, I was meant to pick up this book and read this story. Another quiet miracle.
What do the books say? When you are blessed, speak about it.
**
